Гэты тэкст быў напісаны ў 2016 годзе – некалькі грыбных сезонаў таму. Тады я ўпершыню паглядзела на лес канцэптуальна. Маё ўспрыманне лесу як месца за гэты час змянілася. Раней мяне цікавіла месца чалавека ў лесе, цяпер – лес у чалавеку. У чалавеку, пра якога Судэш Мішра піша як пра “адзінкавае жыццё, маё альбо тваё, як zoē-асамбляж, які ўвесь час змяняецца”. Такім чынам, мае развагі пачаліся з тэмы справядлівасці, павагі і клопату і прышлі да ўсіх формаў жыцця. Зараз я б хутчэй разважала, як можна запрашаць лес – а не проста наведваць яго, – як запрашаць яго, каб ратаваць жыццё ў шырокім сэнсе і пазбавіцца ад “іерархічнага мыслення, заснаванага на нашым агульным ігнараванні асамбляжу, у якім мы з’яўляемся элементам сярод іншых”¹.

І кожны з нас няхай раскажа пра свае дарогі, свае скрыжаванні, свае лаўкі паабапал дарог; кожны з нас няхай створыць тапаграфічную мапу сваіх страчаных палёў і лугоў.
Bachelard, Дж. (1969)

Калі я падавалася ў магістратуру Лонданскага ўніверсітэта мастацтваў, мяне цікавіла не столькі ўласнае прафесійнае развіццё альбо кар’ера, колькі новае месца на мапе за межамі Радзімы. Я шукала месца, якое б дапамагло мне ўбачыць рэчы па-новаму і на нейкі час змяніць статус з “актыўнай агенткі” на “назіральніцу”. Я шукала новую бесстароннюю крытычную оптыку, якая б узмацніла маё бачанне і дазволіла паглядзець на сябе як на аб’ект, сканструяваны пэўнай культурай і сфармаваны пэўным кантэкстам.

Калі падчас курса мы ўпершыню абмяркоўвалі месцы і прастору, у сваім уяўленні я апынулася пасярод Кастрычніцкай плошчы. Плошчы, якая памятае афіцыйныя ваенныя парады, акцыі грамадзянскага супраціву і жорстка падаўленыя пратэсты. Чым больш мне хацелася апісаць гэтае месца, тым болей я разумела, што да таго, як трапіць на плошчу, я павінна зразумець, знайсці свой дом, то-бок месца, да якога я маю “пачуццё прывязанасці”² і дзе я магу быць сабой. Шукаючы такое месца, з якім я адчуваю суб’ектыўную эмацыйную сувязь, я апынулася далёка за горадам – у Хатынскім лесе, дзе наша сям’я некалькі раз на год ходзіць у грыбы.

Звычайна людзі даюць назву лесу па суседняй вёсцы ці гораду. Хатынскі лес называецца так, бо знаходзіцца побач з мемарыяльным комплексам “Хатынь”. “Хатынскі лес” можа абазначаць розныя месцы не толькі таму, што гэтую прастору зрабілі “значнай”³ розныя людзі, але і таму, што сама тэрыторыя – вялізная, аднак толькі маленькая частка гэтага краявіду вядомая мне і практычна выпрабаваная мной настолькі, каб называцца месцам, якое Cresswell тэарэтычна абагульніў як “значнае месца”⁴.

Радзіма там, дзе начуе душа.
Барадулін Р. (1995)

Я нарадзілася ў Вільні, на той момант сталіцы Літоўскай ССР, і наша сям’я пераехала ў невялікае мястэчка Беларусі, якая толькі атрымала незалежнасць пасля распаду СССР у 1991 годзе. У хуткім часе мае бацькі разышліся, і мы з мамай і сястрой пераехалі ў Мінск. Знешнія і ўнутраныя сямейныя фактары падзялілі дом майго дзяцінства паміж краінамі, гарадамі і будынкамі. Усе кватэры з майго дзяцінства, у якіх я жыла, звязаны з пачуццём трывогі і няпэўнасці, гэтыя ўспаміны перамяшаныя адначасова з радасным чаканнем новага і невядомага. Такая складаная сумесь эмоцый моцна адрозніваецца ад маіх успамінаў пра Хатынскі лес – бяспечнае месца, якое не надта змянілася цягам многіх гадоў і, нават нягледзячы на няўлоўнасць флоры, заставалася месцам стабільнасці, міру і спакою, захоўвала пачуццё сям’і і дому. Магчыма, гэтым можна патлумачыць, чаму, шукаючы месца прывязанасці, я апынулася каля лесу, а не ў месцы, дзе жыла.

“Паляванне на грыбы”, “паход у грыбы”, “ціхае паляванне”, “трэцяе паляванне” – апісанні аднаго і таго ж занятку: збору грыбоў у дзікіх умовах. Традыцыя, што з’явілася ў першабытным грамадстве, не страціла сваёй актуальнасці на тэрыторыі Беларусі. Мая сям’я звычайна выпраўлялася ў грыбы раннім ранкам. Дзядзькі ў сваім паляўнічым абмундзіраванні – адмысловыя нажы, кашы, шапкі, што ахоўвалі ад кляшчоў, – паказвалі маршрут астатнім; назвы кропак на ім былі зразумелыя толькі нашай сям’і. Згодна з Крэсуэлам, называнне трансфармуе долю прасторы ў месцы, надаючы ёй значэнне. “Добра, ідзём Вузкай Сцежкай праз Стары Ельнік да Дзялянкі, а там крутанёмся да Чорнага лесу і на Цёмныя балоты, вяртаемся да Верасовага Лугу праз Малы Яр. Сустрэнемся тут праз чатыры гадзіны. Усё ясна?” – пытаў мой дзядзька Ігар, пакуль мы нацягвалі на ногі гумовыя боты. Нам арыентавацца ў лесе было лёгка. Мы так шмат разоў былі ў гэтым лесе, што выпрацавалі свае ўласныя раслінныя “дарожныя знакі”. Перад тым як даць нырца ў разгалістае каралеўства, мы дзяліліся на невялікія групы і тады рассейваліся ў лесе. Кожны атрымліваў радасць ад адзіноты, адчуваючы, аднак, блізкасць і еднасць. Час ад часу мы выкрыквалі імёны адно аднаго, каб ніхто не згубіўся. “Ін-га-а-а-а-а-а!” “Ау-у-у-у!”

Некаторых мы згубілі пазней, але не ў лесе. “Пасля таго як адрэжаш грыб, частка яго ножкі яшчэ бачная ў зямлі. Інга, памятай: важна накрыць гэтую дзірачку імхом, каб схаваць сваё месца ад іншых грыбнікоў”, – сказаў шасцігадовай мне дзядзька Сяргей. “Значыцца, у лесе поўна дзірачак?” – спытала я. Ён не адказаў, толькі іранічна ўсміхнуўся вачыма. Дзядзька Сяргей загінуў у аварыі сем год таму. Ён быў яркай зоркай нашай каманды грыбнікоў, бо меў абсалютна непаўторны стыль палявання. Ён заўжды ішоў настолькі глыбока ў лясны гушчар да месцаў, якія толькі ён і ведаў, што калі мы клікалі яго, то адгукалася толькі рэха. Ён шмат разоў губляўся ў Хатынскім лесе, але ніколі ў гэтым не прызнаваўся. Калі ён вяртаўся з каўшом, поўным баравікоў, твар яго свяціўся лагодай. Увесь у хваёвых іголках і павуцінні, ён святкаваў перамогу ў выразнай цішыні. Мая маці любіла жартаваць, што палова ягонай здабычы – лясное смецце: кара, мох і сухое лісце. Я глядзела на яго і ўяўляла, як ён ваюе з прыродай у цёмным хвойным лесе. Калі я гляджу на кашы з грыбамі пасля нашых паляўнічых паходаў, заўжды адчуваю, як не стае таго самага “бруду” ў кашы. А грыбным месцам майго дзядзькі не стае яго. Іх замянілі мае ўяўныя ельнікі – яго палі бітваў. Ідучы праз Хатынскі лес, я адчуваю, нібыта людзі, якіх больш няма, проста трымаюцца на адлегласці, каб быць блізка, але заставацца незаўважнымі за галінамі дрэў. Тыя, хто сышоў, саступілі месца новым – партнёрам і партнёркам іх ужо дарослых дзяцей. Такі закон лесу: нішто не сыходзіць, але ўсё замяняецца. У артыкуле “Гукі і грыбы” (The New York Times, 1981) музычны крытык Эдвард Ротштайн прыводзіць урывак размовы Джона Кэйджа – знакамітага кампазітара гукаў і цішыні – з апантаным грыбніком:

“Аднойчы жанчына спытала спадара Кэйджа: „Як вы можаце патлумачыць сімвалізм таго, што Буда памёр, з’еўшы грыб?„ Спадар Кэйдж падумаў: „Грыбы найбольш актыўна растуць увосень – час разбурэння, і функцыя большасці з іх – завяршыць працэс разлажэння матэрыі, што гніе. Фактычна, як я прачытаў недзе, свет быў бы непраходнай кучай старога смецця, калі б не грыбы з іх здольнасцю перапрацоўваць яго„. І я напісаў той спадарыні з Філадэльфіі так: „Функцыя грыбоў – пазбаўляць свет ад старога смецця. Буда памёр натуральнай смерцю„”⁵.

У сваё кнізе “Паэтыка прасторы” (Францыя, 1969) Bachelard апісвае дом як “сапраўдны космас”, першы сусвет, які фармуе разуменне любых іншых тыпаў вонкавай прасторы. Bachelard лічыў, што рознага кшталту прастора ўнутры дома забяспечвае “належныя месцы для душы альбо духу”⁶. Хатынскі лес – месца майго дзяцінства, мае “мроі” ў “адзінокасці”⁷. Я выкарыстала падыход Bachelard да канцэптуалізацыі ўнутранай прасторы дома, каб зразумець месцы вонкавыя, дзе моманты дэпрэсіўнай, прыемнай і натхняльнай адзінокасці змясціліся ў сутарэннях цяністых хвояў. Калі я пішу пра Хатынскі лес, мая мова змякчаецца, а мая крытычная оптыка злёгку затуманьваецца паэзіяй. Bachelard гаворыць пра гэта так: “Успаміны пра вонкавы свет ніколі не загучаць на той жа лад, што ўспаміны пра дом, і вяртаючы іх, мы папаўняем скарбонку сноў; мы заўжды больш паэты, чым сапраўдныя гісторыкі, і нашы эмоцыі, напэўна, – толькі выражэнне паэзіі, якая была страчаная”⁸.

Пераключаючы слайды маіх асабістых і калектыўных успамінаў, суадносячы іх з апісальным, канструктыўным і фенаменалагічным падыходамі, міцэлій – мапа майго мыслення – рос натуральным чынам. Ён фармаваў пладовае цела – грыбы ідэй. Для душэўнага даследавання я абрала тактыку грыбнога палявання: знайшоўшы адзін грыб, не сыходзь адразу – пахадзі вакол, таму што грыб ніколі не расце адзін, побач мусяць расці іншыя. У інтэрв’ю “Грыбы і гукі” для Джона Рэталака ў 1991 годзе Джон Кэйдж сказаў, што “ідэі можна знайсці гэтак жа, я і грыбы ў лесе, – проста шукаючы”⁹.

Калі я ўсвядоміла, што маё пачуццё дому звязана з лесам, то задалася пытаннем аб тым, якой была яго “мінулая заселенасць”¹⁰ – што ён бачыў у розныя часы і якім чынам чужыя ўспаміны пакінулі адбітак у ягонай прасторы. Іншыя людзі могуць успрымаць Хатынскі лес як уласныя “перцэптыўныя”¹¹ прастору і месца. У сваім даследаванні “Хараство мясцовага” (англ. The Lure of the Local, 1997) Люсі Ліпард сцвярджае, што наша ўласнае месцазнаходжанне – шматслаёвае. Месца пераплеценае з індывідуальным досведам і таму поўніцца “адмецінамі” – гісторыямі і ўспамінамі людзей; месца характарызуецца не толькі “шырынёй”, але і “глыбінёй”¹². Мой лес насычаны ценямі і прывідамі знаёмых і незнаёмых людзей. Мая адзінота – у натоўпе. Маўклівыя шпацыры – практычна шматлікія размовы. Маўчання не існуе ў п’есе Джона Кэйджа 1952 года “4’33’’, і калі перанесці гэта на лес, не бывае поўнай ізаляцыі, як і цнатлівасці краявідаў.

Нават па законе лясы ў Беларусі належаць шмат каму. Прыватная ўласнасць на лес на тэрыторыі Беларусі была адменена пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Лясы агульнай плошчай 9,5 мільёнаў гектар, ці амаль 40 працэнтаў тэрыторыі краіны, – уласнасць дзяржавы. У любым лесе беларускія грамадзяне маюць права збіраць лясны ўраджай для індывідуальных некамерцыйных патрэб. Памятаю, як маленькай дзяўчынкай ляжала на цёплай печы ў бабулінай хаце і пад водар сплеценых у коскі цыбулін ды звязанага ў букецікі часныку слухала ўспаміны з бабулінага дзяцінства. Цяпер, гартаючы альбом яе гісторый, я часта бачу лес на фоне. Ёй шэсць, летам яна штодня падымаецца а чацвёртай раніцы, каб пайсці разам з сёстрамі ў грыбы і ягады. А сёмай раніцы яны вяртаюцца ў калгас і дапамагаюць бацькам. Пазней яны прадаюць ягады і грыбы на мясцовым базары, каб купіць школьную форму на верасень. У лесе яны ўвесь час разам спяваюць і вельмі ўдзячныя, што ўсе жывыя, бо за некалькі гадоў да таго, зімой 1936-га, яны прыходзілі ў тое самае месца, каб сабраць кісліцы і зварыць яе з гнілой бульбай. Калі я вырасла, то зразумела, што суп з кісліцы быў стравай, якую часта елі падчас голаду ў Савецкім Саюзе і што гандаль калгаснікам дазволілі толькі пасля таго, як памерла шмат людзей. Для мяне лес быў месцам атрымання досведу, а для маёй бабулі – “экзістэнцыйнай ці пражытай прасторай”¹³. Люсі Ліпард пісала: “Для людзей, не прывязаных да зямлі, зямля – ідэя. Для тых, хто жыве на ёй (...), яна – канкрэтны нарыс перажытай рэчаіснасці”¹⁴. Я дапаўняю мазаіку калектыўнай памяці фрагментамі гісторый маёй сям’і, і мой лес шырыцца.

Лес пашыраецца не толькі за кошт уключэння ў яго больш шырокага гістарычнага дыскурсу; ён таксама робіцца месцам, якое аточана іншымі месцамі. Я ментальна аддаляю мапу, занураючыся ва ўспаміны, і фізічна, націскаючы значок мінуса на Google Earth, каб разгледзець, што там, за межамі майго любімага лапіка лесу. Я бачу дарогі, мястэчкі і палі. Бачу іншыя лясныя масівы, сярод якіх нарэшце заўважаю пустыя месцы без старых дрэў. Магчыма, гэтыя дзіркі ў целе лесу – былыя вёскі, якія зніклі. У адной з такіх вёсак – Губе – магчыма, нарадзілася мая прабабуля. Складана вызначыць яе былое месцазнаходжанне, бо ўсе дарогі параслі травой. Адзіныя апазнавальныя знакі – старыя пладовыя дрэвы з былога яблыневага саду, якія даўно перамяшаліся з ляснымі. Я не памятаю прабабулю і ніколі не бачыла яе. Аднак я добра памятаю адну гісторыю пра яе жыццё. Падчас вайны 1941–1945 ужо ў суседняй вёсцы Моладзі прабабуля схавалася ў яміне бліз хаты, бо не магла хутка бегчы разам з іншымі сялянамі ў лес, дзе яны хацелі схавацца ад карнага атраду. Яна кульгала і не магла ўцячы, таму аддала сваё немаўля суседзям, што ўцякалі ў лес у спадзяванні выратавацца. Дапаможны батальён паліцыі атачыў вёску і схапіў людзей на ўскрайку лесу. Усіх, каго злавілі, разам з дзецьмі сагналі ў зернясховішча і спалілі – суседзяў з немаўлём таксама. Мая прабабуля выжыла. Лес – гэта сховішча. Самае жахлівае, калі небяспека заспела ў самым бяспечным месцы. У Губе, вёсцы яе дзяцінства, чатырнаццаць з васямнаццаці хат былі знішчаныя падчас вайны ў 1943-м. Вёску аднавілі пасля вайны, і людзі жылі ў ёй, пакуль яна не вымерла натуральным чынам пад уплывам урбанізацыі. Вёска Моладзь стаіць і да гэтага часу, захоўваючы дамы маіх продкаў.

На мапе, аднак, ёсць іншыя, ледзь заўважныя плямы. Гэтыя вёскі – як старыя шнары, яны не былі адноўленыя пасля вайны, бо ўсе хаты і будынкі былі разбураныя і спаленыя разам з жыхарамі. Адна з такіх вёсак знаходзіцца ўсяго ў кіламетры ад майго грыбнога лесу. Мемарыяльны комплекс “Хатынь” ушаноўвае 9200 разбураных і больш за 600 спаленых разам з жыхарамі беларускіх вёсак. Людзям уласціва вяртаць да жыцця толькі тыя месцы, да якіх яны прывязаныя. Калі нейкае месца з’яўляецца для кагосьці домам, яно не знікае канчаткова. Яно захоўваецца як месца памяці. Напэўна, сімвалічныя пліты са званамі на печах прызначаныя служыць надмагіллямі, якія звоняць па табе (Э. Хэмінгуэй).

Масавае знішчэнне вёсак апісана ў кнігах Алеся Адамовіча “Хатынская аповесць” (1973) і “Я з вогненнай вёскі” (1980), якія ён стварыў разам з Янкам Брылём і Уладзімірам Калеснікам. Гэтыя кнігі, што распавядаюць гісторыі з асабістага досведу Алеся Адамовіча, а таксама выжылых сведак, у сваю чаргу, ляглі ў аснову сцэнара да фільма Элема Клімава “Ідзі і глядзі” 1985-га. У адной з першых сцэн фільма самалёты абстрэльваюць лес, каб знішчыць лагеры партызан. Гэта першы шок для галоўнага героя на імя Флёра, які трансфармуецца праз жудасныя падзеі фільма. Я памятаю, як гэтая сцэна ўразіла мяне, калі я ўпершыню пабачыла фільм. Гэта было горш за сцэны абстрэлу гарадоў. Выбухі, камякі торфу ляцяць у паветра ў лесе – гэта раскрывае значэнне вельмі беларускага слова “вусціш”. Назва фільма “Ідзі і глядзі” была ўзятая з эпізоду пра чатырох вершнікаў Апакаліпсісу, апісанага ў кнізе Адкрыцця Новага Запавету.

Я пачуў голас чацвёртай жывёлы, якая казала: “Ідзі і глядзі”.
Я зірнуў, і вось конь, бледны, і на ім вершнік, імя якому смерць; і пекла ішло за ім.

Апакаліпсіс пачынаецца з бамбавання лесу. Месца жыцця ператвараецца ў месца смерці. Лес-ратавальнік ператвараецца ў лес-поле бою. У апошніх сцэнах цёмныя фігуры партызан разам з галоўным героем Флёрам бягуць у марозны заснежаны лес з голых ліставых і знясіленых хвойных дрэваў. Фільм завяршаецца пад “Lacrimosa” з “Рэквіема” Моцарта – так, нібы падпаўзаючы, надыходзіць апошні такт чалавечай смерці, само канчатковае завяршэнне жыцця – злавесна, незваротна запавольваючы рытм. Глядач застаецца на самоце ў зімовым лесе, і Клімаў пакідае яму надзею на перараджэнне. Мы ведаем, што за часткай “Lacrimosa” будзе “Domine” – гэтак жа, як мы не можам спыніць надыход вясны.

Ці можам?

Такім самым чынам, як змест і значэнне месца “не могуць быць адасобленыя ад узаемадачыненняў і намераў”¹⁵ асобы, асоба, у сваю чаргу, не можа сфармавацца без уплыву месца. Дзякуючы сямейнай традыцыі хадзіць у грыбы лес зрабіўся для мяне значным месцам. Цяпер гэта той “пункт, дзе я пачуваюся ў бяспецы” і з якога “гляджу ў свет”. Магчыма, калі б Хатынскі лес не захоўваў успаміны генацыду падчас Другой сусветнай вайны ў сваёй глебе, сёння я, напэўна, не шукала б адказ на пытанне: “Як пачынаецца Апакаліпсіс?” Я іду ўздоўж лясной дарогі, пакідаючы сляды на вільготным пяску. Паляванне скончанае. Паспрабую цяпер узяцца за галоўную мінскую плошчу. Калі не атрымаецца – я заўжды магу вярнуцца.

“Заўсёды вяртайся сюды, – кажа мой дзядзька Ігар. – Нават калі ты не бачыш грыбоў, гэта не значыць, што іх няма. Грыбы заўжды будуць расці на старым месцы. У грыбоў ёсць карані”.

Фота: Інга Ліндарэнка, Антон Сарокін

Silent Hunting. Інга Ліндарэнка. 2016

Упершыню апублікавана ў pARTisan.

1 Mishra, S. (2019) ‘Developing a Sense of Taking Partinterview’, by Krystian Woznicki. Mediapart. [available online]https://blogs.mediapart.fr/…/1…/developing-sense-taking-part.

2 Cresswell, T. (2015) Place an introduction. 2nd ed. UK: Blackwell Publishing Ltd, pp. 7 – 39.

3 Там жа.

4 Там жа.

5 Rothstein, E. (1981) Sounds and Mushrooms. [online] Nytimes.com. Available at: http://www.nytimes.com/1981/11/22/books/sounds-and-mushrooms.html?pagewanted=all.

6 Bachelard in Cresswell, T. (2015) Place an introduction. 2nd ed. UK: Blackwell Publishing Ltd, p.30.

7 Bachelard, G. (1969) The poetics of space. Boston: Beacon Press, p. 8.

8 Там жа.

9 Rothstein, E. (1981) Sounds and Mushrooms.

10 Cresswell, T. (2004) Place – a short Introduction. Oxford: Backwell. Introduction: ‘Defining Place’, p. 2.

11 Relph, E (2008) Place and Placelessness. London: Pion, p. 12.

12 Lippard, L. (1997) The lure of the local. New York: New Press, p. 14.

13 Relph, E (2008) Place and Placelessness. London. Pion, p. 10.

14 Lippard, L. (1997) The lure of the local. New York: New Press, p. 14.

15 Relph, E (2008) Place and Placelessness. London: Pion, p. 10.